آرامگاه سعدی معروف به سعدیه محل زندگی و دفن سعدی ، شاعر برجسته ی پارسی گو است.
آرامگاه سعدی در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا در دامنه کوه در شمال شرق شهر شیراز قرار دارد. در اطراف مقبره سعدی ، قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارند که بنا به وصیت خود ، در آنجا مدفون شدهاند از جمله مهمترینهای آن میتوان شوریده شیرازی را نام برد که آرامگاهش به وسیله رواق به آرامگاه سعدی متصل شدهاست. آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۵۳ به شماره ثبت ۱۰۱۰٫۳ در انجمن آثار ملی به ثبت رسیدهاست.
تاریخچه سعدیه ( آرامگاه سعدی )
این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده که وی اواخر عمرش را در آنجا میگذرانده و سپس در همانجا دفن شدهاست. برای اولین بار در قرن هفتم توسط شمسالدین محمد صاحبدیوانی وزیر معروف اباقاخان، مقبرهای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال ۹۹۸ به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. در سال ۱۱۸۷ ه. ق. به دستور کریمخان زند ، بنایی معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای مزار سعدی بنا گردید. طبقه پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آنجا شروع میشد. در دو طرف راهرو دو اطاق کرسی دار ساخته شده بود. در اطاقی که سمت شرق راهرو بود ، قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبی آن را احاطه کرده بود. قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی، شامل دو اطاق میشد، که بعدها شوریده شیرازی (فصیح الملک) شاعر نابینای شیرازی در اطاق غربی این قسمت دفن شد. طبقه بالای ساختمان نیز مانند طبقه زیرین بود، با این تفاوت که بر روی اطاق شرقی که مزار سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اطاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.
در دورهٔ قاجاریه (سال ۱۳۰۱) توسط فتحعلیخان صاحبدیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیباللهخان قوامالملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد، و تولیت آن به " کربلایی سید زین العابدین چینی (حسینی نیک) سپرده شد و ایشان در سال 1321 ه. ش در گذشت.
بنایی که در زمان کریمخان ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۷ ه. ش. برپا بود. در سال ۱۳۲۹ توسط علیاصغر حکمت و انجمن آثار ملی ایران، بنای کنونی به جای ساختمان قدیمی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمی آن در اردیبهشت ماه ۱۳۳۱ برگزار گردید. که این بنا با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی ، توسط محسن فروغی ساخته شد.
ساختمان جدید سعدیه ( آرامگاه سعدی )
محسن فروغی معمار مدرنیست ایرانی طرح آرامگاه را با همکاری علی اکبر صادق با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران ، در سال ۱۳۳۰ طراحی میکند. ساختمان به سبک ایرانی است با ۸ ستون از سنگهای قهوهای رنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی است اما در داخل هشت ضلعی میباشد با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی.
زیربنای اصلی آرامگاه حدود ۲۵۷ متر مربع میباشد. ساختمان اصلی آرامگاه سعدی شامل دو ایوان عمود برهم میباشد که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرار گرفتهاست. بر روی آرامگاه گنبدی از کاشیهای فیروزهای رنگ ساخته شدهاست. سنگهای پایههای بنا، سیاه رنگ است و ستونها و جلوی ایوان از سنگ گرانتیت قرمز مخصوصی ساخته شدهاست. نمای خارجی آرامگاه سعدی از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است.
سنگ قبر سعدی در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشیهای فیروزهای رنگ تزیین شدهاست. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که از قسمتهایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ سعدی انتخاب گردیده و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شدهاست. متن یک کتیبه دیگر از «علی اصغر حکمت» است که در مورد چگونگی ساخت بقعه توضیحاتی داده.
بنا در سمت چپ به رواقی متصل میشود که در آن هفت طاق وجود دارد که با کف سازی سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند میخورد. این آرامگاه در یک اتاق قرار دارد و کتیبهای بر سر در آن است که شاعر را معرفی میکند و شعری از خود شاعر بر کاشی های سرمه ای بر روی دیوار نوشته شدهاست.
قطعههایی از کتیبه سنگی مربوط به سر در سعدیه که متعلق به زمان کریمخان زند بوده و در اثر سانحهای در گذشتههای دور شکسته شده، هم اکنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. این قطعه ضمن خاکبرداری خیابان برای تعمیر آسفالت از دل خاک بیرون آمدهاست. بر روی سنگ مذکور قسمتی از شعر سعدی به خط ثلث عالی نوشته شدهاست با این مطلع:
الهی به عزت که خوارم مکن | به ذل گنه شرمسارم مکن |
ضلع غربی
در ضلع غربی، قصیدهای با مطلع زیر دیده میشود:
خوش است عمر، دریغا که جاودانی نیست | پس اعتماد بر این چند روز فانی نیست |
ضلع شرقی
در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده:
الا ای که بر خاک ما بگذری | به خاک عزیزان که یاد آوری |
ضلع جنوب شرقی
در ضلع جنوب شرقی، کتیبهای دیگر از گلستان با این عبارت به چشم میخورد:
یاد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم...
ضلع جنوب غربی
در ضلع جنوب غربی، غزلی از بدایع با این مطلع نوشته شده:
ای صوفی سرگردان، در بند نکونامی | تا درد نیاشامی، زین درد نیارامی |
ضلع شمال غربی
در ضلع شمال غربی ایوان (نزدیک آرامگاه شوریده شیرازی) دوازده بیت از قصیدهای با مطلع زیر به چشم میخورد:
خاک من و توست که باد شمال | میببرد سوی یمین و شمال |
همچنین غزلی از طیبات به خط شاهزاده ابراهیم سلطان فرزند شاهرخ تیموری و با این مطلع حک شدهاست:
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست | عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست |
ضلع شرقی
در ضلع شرقی نیز دوازده بیت از قصیدهای به خط نستعلیق و با این مطلع دیده میشود:
بسی صورت بگردیدهاست عالم | وز این صورت بگردد عاقبت هم |
سنگ قبر سعدی
علی اکبرخان قوام الملک شیرازی، سنگ قبر کنونی سعدی را که سماق سرخ کم رنگی است ، بر روی قبر شیخ نصب کرد و کتیبه زیر را که از اشعار بوستان است ، با خط نستعلیق عالی بر آن نگاشت:
کل شی هالک و انت الباقی
کریم السجایا، جمیل الشیم | نبی البرایا، شفیع الامم |
محوطه سعدیه
در طرح جدید پس از خرید و تخریب خانههای اطراف ، سعدیه دارای محوطهای در حدود ۱۰۳۹۵ متر مربع شد. محوطه باغ به سبک ایرانی گلکاری، درختکاری و باغچه بندی شدهاست. در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل، با جهت شمالی - جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه سعدی قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی - غربی در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شدهاست.
ورودی سعدیه
ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه سعدی است که معمار آن آندره گدار فرانسوی است. بر روی درب ورودی سعدیه این بیت به چشم میخورد:
ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید | هزار سال پس از مرگ او گرش بویی |
حوض سکه سعدیه
در جلوی رواق سعدی ، حوضی قرار دارد که مردم در آن سکه ، به نشان گرفتن حاجت میاندازند.
قنات سعدیه
در عمق ده متری صحن آرامگاه قناتی وجود دارد که آب آن دارای مواد گوگردی و جیوه میباشد، آب این قنات که در زیر زمین جریان دارد به درون «حوض ماهی» میریزد.
حوض ماهی سعدیه
حوض ماهی این حوض در سمت چپ آرامگاه سعدی واقع است و در داخل به شکل هشت ضلعی است و زیربنایی در حدود ۳۰٫۲۵ مترمربع دارد و با ۲۸ پله به صحن آرامگاه وصل میشود، مشهور است که سعدی نزدیک زاویه ی خود ، حوضچههایی از سنگ مرمر ساخته بوده که آب در آنها جریان داشته است. شستشو در این آب ، خصوصا در شب چهارشنبه سوری، جزء معتقدات مردم شیراز بودهاست. کاشی کاریهای داخل حوض ماهی که به سبک عمده سلجوقی است، در سال ۱۳۷۲ توسط استاد کاشی کار «تیرانداز» طراحی شده و توسط میراث فرهنگی اجرا گردیدهاست بر فراز حوض ماهی یک نورگیر به شکل هشت ضلعی و دو نورگیر چهارضلعی در طرفین آن قرار دارد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانه سنتی تبدیل شدهاست.
دو ساختمان آجری در کنار حوض ماهی وجود دارد که مربوط به دفتر است و ساختمان دیگری که کتابخانه عمومی سعدیه است و ساختمانی دیگر که سرویس بهداشتی در آن وجود دارد.
منبع: ویکیپدیا - دانشنامه آزاد ( با تصرف و تلخیص)